آنان که محیط فضل و آداب شدند - بوستان گفتگو

شهرستان زواره استان اصفهان، در روز 26 خرداد ماه سال 1281 خورشیدی، شاهد تولد یکی از مفاخرش بود. محمد محیط طباطبایی، که در همان شهرستان هم به مکتب رفت و بعدها در مدرسه کاسه گران اصفهان زبان فرانسه آموخت و بعد از فراغت از تحصیل، به زواره بازگشت و در مدرسه ای مشغول به تدریس شد. بعد از مدتی به مدرسه دارالفنون تهران رفت و دیپلم ادبی گرفت. بعد از استخدامش در وزارت معارف، مدتی برای مدیریت مدرسه ای به خوزستان سفر کرد بعد هم به تهران آمد و در همان مدرسه دارالفنون به تدریس مشغول شد. در همین اثنا مدیریت دو مجله، یعنی مجله آموزش و پرورش و محیط را نیز بر عهده داشت. مدتی هم به عنوان رایزن فرهنگی در سوریه، عراق، لبنان و دهلی مشغول به کار بود. سرودن شعر را هم بر تمام این ها علاوه کنید! او از دوران جوانی به سرودن شعر می پرداخت و تخلص محیط را هم برای خود برگزیده بود. نوشتن مقالات، نظارت بر تصحیح و نوشتن مقدمه های ارزشمند بر متون تصحیحی و تالیف کتب تحقیقی هم بخشی از ثمره عمر پربرکت استاد طباطبایی است.

آنچه در دست داریم

از محیط طباطبایی آنچه باقی مانده است، بیشتر مقاله و یادداشت است. بیشتر کتاب هایش هم درواقع جمع آوری همین مقالات است. در این نوشته سعی بر آن است که ساحت های مختلف پژوهش های او تا حدودی به خواننده معرفی شود. بنا بر این وظیفه، آثار استاد را در سه حوزه بررسی خواهیم کرد.

آنچه در مطبوعات به جا ماند

فعالیت مطبوعاتی محیط طباطبایی، زوایای متفاوتی دارد. همان طور که می دانیم بسیاری از مقالات استاد طباطبایی در نشریات منتشر می شد. بیشتر این مقالات هم در مجله های مهر، ارمغان و تعلیم و تربیت چاپ می شد. بخش از این مقالات هم در برخی از کنگره ها و سمینارها منتشر شده بود. امروزه که دسترسی به آرشیو این مجلات کمی سخت است، می توان از طریق سایت نورمگز بسیاری از این مقاله ها را دید. راه دیگر هم مطالعه برخی از کتاب هاست که مقالات استاد را جمع آوری کرده و در ادامه معرفی می شوند.

طباطبایی در دوران فعالیت خویش، اداره دو نشریه محیط و آموزش و پرورش را هم بر عهده داشت. شاید به خاطر حضور در محیط های این چنینی بود که تصمیم به تالیف کتاب تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران گرفت. این کتاب درباره مطبوعات ایران است از آغاز تا سال های ابتدایی انقلاب. نویسنده در ابتدا به تاریخ روزنامه در ایران پرداخته، سپس از مسائلی مانند چاپخانه پیش از روزنامه، تحول جدید در کار روزنامه، روزنامه اختر در افق مطبوعات فارسی، روزنامه های ولایات، سانسور مطبوعات، مطبوعات و مشروطه، نقاط ضعف در کار مطبوعات و.. صحبت کرده است. این کتاب در سال 1375 توسط انتشارات بعثت روانه بازار شد.

تحقیقات ادبی

خیامی یا خیام

کتابی است درباره وجوه مختلف زندگانی خیام، به قلم استاد طباطبایی، که در سال 1370 توسط نشر ققنوس منتشر شد. انتشار این کتاب اما داستانی دارد. وقتی که نوروزنامه منسوب به خیام در سال 1312 منتشر شد، تعداد زیادی از پژوهشگران را بر آن واداشت که در باب نظرات خود درباره خیام تجدید نظر کنند و به دنبال تحقیقات جدیدتری بروند. یکی از همین پژوهشگران محمد طباطبایی بود. ایشان یافته های جدید خود درباره خیام را در روزنامه شفق منتشر می کرد. مجموع این مقاله ها در کتابی با عنوان خیامی یا خیام منتشر شد. بخشی از این کتاب درباره نام و نشان و آثار خیام است و برخی هم درباره تقویم ها، زیج ها و تاریخ های او.

دیوان حافظ

دیوان حافظی که به تصحیح استاد طباطبایی منتشر شد، متاسفانه جزو دیوان ها و تصحیحات معتبر حافظ نیست. اما مقدمه آن از حیث اشنایی با زندگانی حافظ خواندنی است. این دیوان به خط نستعیلق یکی از خطاطان معاصر نوشته شد و توسط انجمن خوشنویسان ایران منتشر شد.

فردوسی و شاهنامه

یکی از حوزه هایی که محمد طباطبایی به آن پرداخت، شاهنامه پژوهشی و فردوسی شناسی بود. فردوسی و شاهنامه نام کتابی است که مجموعه مقالات استاد را درباره این دو موضوع در بر می گیرد. موضوعاتی مانند مذهب فردوسی، زندگانی وی، معاصرانش و... از مطالب این کتاب است.

آنچه درباره حافظ باید دانست

این کتاب پانصدصفحه ای حاصل پنجاه سال مطالعه و تالیف درباره حافظ است. استاد مقالات، سخنرانی ها و یادداشت های مختلف خود درباره حافظ را که در کنفرانس ها، برنامه های رادیویی و مجلات مختلف منتشر کرده بود، در این کتاب جمع کرد. آنچه درباره حافظ باید دانست کتابی درباره وجوه مختلف زندگانی حافظ شیرازی است که در سال 1367 توسط انتشارات بعثت منتشر شد.

دیوان مجمر

مجمر اصفهانی از شاعران قرن 13 هجری است و از شاعران دوران فتحعلی شاه قاجار. دیوان او که شامل نثر، غزل، قصیده، فرد، رباعی، مثنوی و قطعه است، با مقدمه و تصحیح طباطبایی منتشر شده است. مقدمه این اثر بسیار مفصل است و وجوه مختلف زندگی و اثر مجمر را در بر می گیرد. این کتاب در سال 1345 توسط انتشارات کتابفروشی خیام منتشر شد.

فرهنگ و متعلقاتش

یکی از خواندنی ترین آثار استاد در همین زمینه نوشته شده است. مجموعه گذشته و آینده فرهنگ و ادب ایران که توسط بنیاد موقوفات ایرج افشار منتشر می شود، برخی از مقالات استاد درباره فرهنگ و ادب ایران را در خود دارد. این مجموعه نویسندگان متعددی دارد و توسط افراد مختلفی در دوره های مختلف منتشر شده و تا کنون به پنج جلد رسیده است.

سخن اهل دل

این کتاب تماما گفتارهای ایشان است. موضوع هم زبان، ادبیات و فرهنگ کشور عزیزمان ایران است. این مجموعه حاصل چندین سال تامل در باب برخی از مسائل فرهنگی و ادبی ایران است. سخن اهل دل را دفتر پژوهش های رادیو فراهم کرد و ناشر آن طرح آینده بود. کتاب شامل مطالبی از متن نوارهای برنامه رادیویی مرزهای دانش است. این کتاب شامل فصول متعدد است و در هر فصل به موضوع خاصی می پردازد. سهم ایرانیان در فلسفه اسلامی، نظری به تاریخ قضاوت ایران در دوره اسلامی، سهم ایرانیان در زبان و ادبیات عرب، جشن سده، مهستی شاعر، خرافات ادبی، قدیمی ترین موقوفه ایران و...عناوین برخی از فصول این کتاب است.

استاد طباطبایی و تاریخ

دو اثر ایشان در این زمینه قابل توجه است. یکی از آن ها کتابی است که درباره میرزا ملکم خان نوشته شده است. این کتاب که مجموعه آثار میرزا ملکم خان نام گرفته است، در آغاز قرار بود در چند بخش نوشته شود. اما بعد از انتشار بخش اول، به دلایل نامعلومی متوقف شد. این کتاب توسط کتابخانه دانش در سال 1327 منتشر شد.

کتاب دوم نیز سید جمال الدین اسدآبادی و بیداری مشرقزمین نام دارد. این کتاب یکی از مهم ترین و گویاترین کتاب ها درباره سید جمال است. در حال حاضر این کتاب را می توان از نشر کلبه شروق تهیه کرد.

فعالیت در رادیو

در سال 1338 در رادیو ایران برنامه ای به سرپرستی محیط طباطبایی تولید شد. این برنامه رادیویی که مرزهای دانش نام داشت، تا یک سال بعد از انقلاب اسلامی نیز به حیات خود ادامه داد. در این برنامه بزرگانی از رشته ها و زمینه های مختلف به بیان و عرضه دانسته های مختلف خود می پرداختند. در سال های پخش این برنامه حدود 400 سخنرانی توسط استاد طباطبایی ایراد شد. موضوعات این برنامه نیز مسائل عمومی ادبیات بود و بزرگانی مانند استد همایی و زریاب خویی از سخنرانان این برنامه بودند.

محیط در نظر دیگران

تصمیم داشتم لابه لای سطور این یاداشتیم، از خاطرات استادان دیگر از استاد طباطبایی نقل کنم. اما حالا که به آخر این نوشته رسیده ایم، به نظر می رسد می توان حرف های بزرگان پیشین درباره همکار و دوستشان، استاد محمد محیط طباطبایی را در اینجا جمع کرد و گزارش را به انتها رساند:

دکتر عبدالحسین زرین کوب می نویسد: استاد محیط طباطبائی خود، تاریخ زنده و پویای یک قرن بود. تاریخ یکی دو قرن قبل از خود را نیز با مطالعه مستمر، با کنجکاوی و موشکافی، از آنِ خود کرده بود. در آنچه به تاریخ و ادبیات قرن های اخیر ایران مربوط می شد قول او راهگشا بود.

دکتر عباس زریاب خوئی می گفت: من با مرحوم محیط طباطبائی در سال 1325 خورشیدی، سالی که به کتابخانه مجلس شورای ملی راه یافتم، آشنا شدم. این آشنایی ما از نزدیک اجرا شده بود اما مدت ها بود که او را دورادور، از راه مقالات متعدد ادبی و تاریخی اش می شناختم. محیط کتابخانه مجلس شورای ملی در آن زمان، محیطی معنوی و باصفا بود. اتاق کارمندان کتابخانه که اتاقی وسیع بود مستقیما به اتاق یا سالن زیبا و باشکوه مطالعه مربوط می شد. مراجعه کنندگان عادی به سالن مطالعه می رفتند و برگه های کتاب های چاپی را بررسی می کردند و کتاب درخواستی خود را از کتابداران می خواستند اما مراجعه کنندگانی که افراد دانشمند و برجسته کشور بودند در اتاق کارمندان می نشستند و از ایشان با چایی و گاهی قلیان پذیرایی می شد. این افراد بیشتر برای کتاب های خطی نفیس به کتابخانه می آمدند. آقایان فروزانفر، جلال همائی، ذبیح بهروز، پورداود، محیط طباطبائی و اقبال آشتیانی از مراجعه کنندگان دائمی کتابخانه بودند. در این میان محیط طباطبائی، ذبیح بهروز و همائی بیشتر از دیگران مراجعه می کردند. در آنجا بحث های مهمی در باب ادب و فرهنگ وتاریخ درمی گرفت که برای مبتدیانی مانند من بسیار مفید بود.

و در انتها سخن استاد انجوی شیرازی را درباره ایشان نقل می کنیم که می گفتند: استاد محیط طباطبائی در این پنجاه سالی که من شاهد بوده ام، می توانم گواهی بدهم که روزی از او نگذشته مگر اینکه یک کتاب تازه را جست وجو کرده باشد. هرگاه می خواستیم او را پیدا کنیم یا در کتابخانه ملی ملک بود یا در کتابخانه دیگر شهر. می رفت تا آخرین نسخه های خطی را که خریده اند و تازه به کتابخانه رسیده، ببیند و مطالعه کند. در کتابخانه های شهر هم معمولا با بزرگان دیگری چون مرحوم ملک الشعرای بهار، رشید یاسمی، احمد بهمنیار و استاد همایی می نشست و صحبت می کرد. این آسان نیست که یک نفر بیش از هفتاد سال غرق در مطالعه و تحقیق باشد....