همدان در گذر زمان - بوستان گفتگو

در کتیبه یکی از پادشاهان آشوری(1115- 1077 قبل از میلاد) از همدان به نام آمادانا یاد شده است، در کتیبه های هخامنشی، نام این شهر را هگمتانا گفته اند که به عقیده باستان شناسان، به معنی اجتماع و گرد آمدن است، در کتاب سیمای ایران آمده است: در تورات اخمثا نوشته شده که نام این شهر مرکب از هاخای زندی و ثانای پالی، که شاخه ای از زبان سنسکریت است و ثانا به معنی ستان فارسی است که محل و مکان معنی می دهد و اخمث را به محل دوستی و شهر دوستی ترجمه کرده اند و این به آن دلیل بوده که مقر تابستانی شاهان ایران بوده است.

هرودوت مورخ یونانی بنیاد این شهر را به دیاکو(727- 675قبل از میلاد) پادشاه ماد نسبت می دهد اما حقیقت این است که چون در تاریخ اوایل ماد، تحقیقاتی به طور کامل انجام نشده از پیدایش اولیه شهر، اطلاعات درستی در دست نیست و چنین به نظر می رسد که پادشاه نام برده، در آبادانی و توسعه آن کوشیده است.

پس از اینکه این پادشاه مادی، همدان را به پایتختی برگزید، به دستور او استحکامات بزرگی شامل هفت حصار تو در تو که هر یک به رنگ خاصی بود، ساخته شد و مردم اطراف این حصارها، منازل خود را برپا کردند، به نظر اغلب پژوهشگران، تپه هگمتانه جزئی از بقایای همین استحکامات است.

اگرچه پس از انقراض مادها همدان مرکزیت نخستین را از دست داد اما به عنوان یکی از سه پایتخت هخامنشیان مورد توجه بود، وجود کتیبه های گنجنامه، بقایای ستون های سنگی، کاخ های هخامنشی، جام ها و الواح زرین و سیمین به دست آمده از این شهر تاریخی حاکی از اهمیت آن در دوره هخامنشی است.

در سال 330 قبل از میلاد شهر همدان به دست اسکندر مقدونی ویران شد، در اواخر دوره سلوکی این شهر محل تلاقی آن ها با اشکانیان بود تا اینکه در سال 155 پیش از میلاد مهرداد اشکانی آن را تصرف کرد، از دوره اشکانی و سلوکی مجسمه شیر سنگی، بقایای یک گورستان در شهر همدان و آثاری از معبد لائودیسه نهاوند به یادگار مانده است.

همدان در دوره ساسانی یکی از ضرابخانه های حکومت بود و سکه های متعددی از این دوره کشف شده است، در کتابچه ای به نام شهرها که حدود سال 500 میلادی به زبان پهلوی نوشته شده بنای همدان به یزدگرد اول نسبت داده شده و این نشان می دهد که عملیات عمرانی مهمی توسط وی در این شهر اجرا شده است.

همدان در دوران اسلامی

دوران اسلامی همدان، با فتح نهاوند در سال 18، 19 یا 20 هجری قمری توسط اعراب آغاز می شود، فتح نهاوند را فتح الفتوح می نامند چراکه با توجه به روایت ها، پس از این پیروزی، فتوح اعراب در همه جای ایران تقریبا بی مانع پیش رفت بنابراین از سده اول ه جری قمری، همدان نیز مانند قم و اصفهان و کاشا، هم محل تردد و توجه اعراب و هم مقر حکومت آن ها شد.

از این زمان تا قرن سوم هجری قمری برخی از طوایف عرب در همدان ساکن شدند تا سرانجام از نیمه سوم ه جری قمری خاندان علویان همدان که شاخه ای از سادات حسنی بودند، به این شهر مهاجرت کرده، اعتبار و اقتدار فراوان پیدا کردند و ریاست شهر را که یک سِمت افتخاری بود تا اواسط قرن هفتم ه جری قمری بر عهده گرفتند، بنای ارزشمند و کم نظیر گنبد علویان که مانند نگینی بر تاریخ کهن همدان می درخشد یادگار این دوره است.

با استناد به منابع تاریخی می توان گفت خاندان علویان در فرهنگ و هنر این منطقه تأثیر بسزایی داشته اند، خاقانی شروانی(520، 595 هجری قمری) در مثنوی تحفه العراقین که شرح سفر خود را به عراق عجم، عراق عرب و مکه توصیف کرده، ضمن توصیف شهر همدان از یکی از افراد این خاندان محلی به نام مجدالدین نیز به نیکی یاد می کند:

اکناف عراق باغ دنیاست اما همدان بهار معنی است

چون در همدان سفر گرفتی حظ همدان که برگرفتی

آیی به مواقف سعادات جنات حیات بخش سادات

.........................................................................................

مجدالدین کاسمان گشایست عکس کفش آفتاب زایست

سید کوهیست کوه امکان حضرت بحریست بحر احسان

تصویرسازی های فراوانی مانند توصیف خاقانی از همدان در سفرنامه ها، منابع تاریخی و ادبی موجود است که حکایت از فراز و نشیب های فراوان این شهر قدیمی در دوره اسلامی دارد، این دیار کهن اتفاقات فراوانی از قتل عام دسته جمعی مرداویج در سال 319 هجری قمری، کشمکش های فراوان بین سلسله های حسنویه، دیلمیان و کاکویه در زمان حیات باباطاهر شاعر و عارف بزرگ، وزارت بوعلی سینا دانشمند و پزشک نامی ایرانی در زمان دیلمیان، پایتختی سلجوقیان، ویران شدن با حمله مغولان تا آباد شدن دوباره را به خود دیده است.

پس از ویران شدن کامل همدان به دست مغولان، این شهر در دوره ایلخانان تا حدودی اهمیت سابق را باز یافت و در زمان وزارت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی مورد توجه خاص قرار گرفت، بناهای مهمی از دوره ایلخانی در همدان وجود دارد که نشان دهنده آبادانی شهر در این دوران است.

این شهر تاریخی بار دیگر در زمان تیمور ویران و حدود 300 سال به فراموشی سپرده شد تا اینکه در دوره صفویه از نعمت آبادانی بهره مند شد، ایجاد بناهایی مثل کاروان سراها، مدارس، پل ها و ... بیانگر توجه پادشاهان صفوی به آبادانی شهرها از جمله همدان است، از دوره های زند و قاجار نیز آثار قابل توجهی از جمله بازارهای سنتی همدان، تویسرکان و ملایر بر جای مانده است.

امروزه پایتخت تاریخ و تمدن ایران زمین با پیشینه ای کهن که مختصری از آن شرح داده شد با بیش از 1800 بنای تاریخی و جاذبه های طبیعی، آب و هوای مطبوع، آداب و رسوم خاص منطقه، صنایع دستی زیبا و منحصربفرد و داشتن شهرهای جهانی لالجین، ملایر و تویسرکان یکی از مهمترین قطب های گردشگری ایران به شمار می آید.